درس ۹ اسماء و صفات جلسه ۱۷

۹ آگوست ۲۰۲۰

متن درس

متن عربی

انکار صاحب الشرّع انقسامه تعالی جدَاً

منها عدم انقسامه تعالی بوجه من وجوه الانقسامات رغماً لانوف المتصوفة و العرفاء فقد انکر صاحب الشَرع علیه السلام انقسامه تعالی أشدّ الانکار و أکّده أوصیائه علیهم السلام فی أکثر الروایات و ذلک لأن مرض العرفان و التّصوف و وحدة الوجود و الموجود و التّطوّر و التّشأّن کان شایعاً فی عصرهم علیهم السلام و لاسیّما فی عصر سیّدنا أبی الحسن الرّضا علیه السلام. فان سفیان الثّوری و بایزید البسطاميّ و أمثالهما من أکابر الصّوفیة و مشایخهم کانوا فی أعصار الأئمّة قبل زمن الرّضا علیه السلام و انتشرت أوهامهم فی المسلمین و وُجِدَت السّلاسل المختلفة کالکمیلیّة و الادهمیّة و غیرهما. فصدرت الاحادیث عن المعصومین علیهم السلام سیّما الامام الهادی علیه السلام فی لعنهم و البرائة منهم، و قد ذکرها المقدّس الاردبیليّ قدّس سرّه و رضوان الله علیه فی کتاب حدیقة الشّیعة فراجعها.

ترجمه

از آن جمله - یعنی در ادامه موارد قبلی - عدم انقسام خدای متعال به وجهی از وجوه اقتسامات است. علی‌رغم صحبت‌های متصوّفه و عرفا - برخلاف میل متصوّفه و عرفا - خدای متعال قابل انقسام به هیچ وجهی از انقسامات نیست و صاحب شریعت، انقسام خدای متعال را انکار کرده است آن هم به اشدّ انکار و اوصیاء او یعنی ائمه اطهار علیهم السلام این مطلب را در اکثر روایات تاکید کردند. چرا که مرض عرفان و تصوّف و وحدت وجود و موجود و تطوّر و تشاّن در عصر اهل بیت علیهم السلام شایع بوده است. خصوصا در زمان سیّد ما امام رضا علیه السلام. چرا که سفیان ثوری و بایزید بسطامی و امثال اینها از اکابر صوفیه و مشایخشان در عصر ائمّه علیهم السلام پیش از زمان امام رضا علیه السلام زندگی می‌کردند و اوهام آنها در میان مسلمانان انتشار یافته بود و سلسله‌های مختلفی مثل کمیلیه و اَدهمیّه و غیر آنها یافت می‌شد. احادیث مختلفی از معصومین خصوصا امام هادی علیه السلام درباره لعن اینها و برائت از اینها صادر شد. و این روایات را مقدّس اردبیلی رضوان الله علیه در کتاب حدیقة‌الشیعة ذکر کرده است پس به آنها مراجعه کنید.

مقدمه

از جمله شواهدی که از جهت تاریخی، وجود بحث‌های حلول و اتحاد را در زمان معصومین علیه السلام نشان می‌دهد، این روایات است:

1. مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى جَمِيعاً رَفَعَاهُ إِلَى أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّ أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ ع اسْتَنْهَضَ النَّاسَ فِي حَرْبِ مُعَاوِيَةَ فِي الْمَرَّةِ الثَّانِيَةِ فَلَمَّا حَشَدَ النَّاسُ قَامَ خَطِيباً فَقَالَ الْحَمْدُ لِلَّهِ الْوَاحِدِ الْأَحَدِ الصَّمَدِ الْمُتَفَرِّدِ الَّذِي لَا مِنْ شَيْءٍ كَانَ وَ لَا مِنْ شَيْءٍ … سُبْحَانَهُ هُوَ كَمَا وَصَفَ نَفْسَهُ وَ الْوَاصِفُونَ لَا يَبْلُغُونَ نَعْتَهُ وَ حَدَّ الْأَشْيَاءَ كُلَّهَا عِنْدَ خَلْقِهِ إِبَانَةً لَهَا مِنْ شَبَهِهِ وَ إِبَانَةً لَهُ مِنْ شَبَهِهَا لَمْ يَحْلُلْ فِيهَا فَيُقَالَ هُوَ فِيهَا كَائِنٌ وَ لَمْ يَنْأَ عَنْهَا فَيُقَالَ هُوَ مِنْهَا بَائِنٌ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْهَا فَيُقَالَ لَهُ أَيْنَ ….
2. أَخْبَرَنِي أَبُو الْعَبَّاسِ الْفَضْلُ بْنُ الْفَضْلِ بْنِ الْعَبَّاسِ الْكِنْدِيُّ فِيمَا أَجَازَهُ لِي بِهَمَدَانَ سَنَةَ أَرْبَعٍ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَهْلٍ يَعْنِي الْعَطَّارَ الْبَغْدَادِيَّ لَفْظاً مِنْ كِتَابِهِ سَنَةَ خَمْسٍ وَ ثَلَاثِمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مُحَمَّدٍ الْبَلَوِيُّ قَالَ حَدَّثَنِي عُمَارَةُ بْنُ زَيْدٍ قَالَ حَدَّثَنِي عَبْدُ اللَّهِ بْنُ الْعَلَاءِ قَالَ حَدَّثَنِي صَالِحُ بْنُ سُبَيْعٍ عَنْ عَمْرِو بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ صَعْصَعَةَ بْنِ صُوحَانَ قَالَ حَدَّثَنِي أَبِي عَنْ أَبِي الْمُعْتَمِرِ مُسْلِمِ بْنِ أَوْسٍ قَالَ: حَضَرْتُ مَجْلِسَ عَلِيٍ ع فِي جَامِعِ الْكُوفَةِ فَقَامَ إِلَيْهِ رَجُلٌ مُصْفَرُّ اللَّوْنِ كَأَنَّهُ مِنْ مُتَهَوِّدَةِ الْيَمَنِ فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ صِفْ لَنَا خَالِقَكَ وَ انْعَتْهُ لَنَا كَأَنَّا نَرَاهُ وَ نَنْظُرُ إِلَيْهِ فَسَبَّحَ عَلِيٌ ع رَبَّهُ وَ عَظَّمَهُ عَزَّ وَ جَلَّ وَ قَالَ … وَ كَيْفَ يُوصَفُ بِالْأَشْبَاحِ وَ يُنْعَتُ بِالْأَلْسُنِ الْفِصَاحِ مَنْ لَمْ يَحْلُلْ فِي الْأَشْيَاءِ فَيُقَالَ هُوَ فِيهَا كَائِنٌ وَ لَمْ يَنْأَ عَنْهَا فَيُقَالَ هُوَ عَنْهَا بَائِنٌ وَ لَمْ يَخْلُ مِنْهَا فَيُقَالَ أَيْنَ وَ ….
3. قَالَ الْبَاقِرُ ع الْأَحَدُ الْفَرْدُ الْمُتَفَرِّدُ وَ الْأَحَدُ وَ الْوَاحِدُ بِمَعْنًى وَاحِدٍ وَ هُوَ قُلْ هُوَ اللَّهُ أَحَدٌ الْمُتَفَرِّدُ الَّذِي لَا نَظِيرَ لَهُ وَ التَّوْحِيدُ الْإِقْرَارُ بِالْوَحْدَةِ وَ هُوَ الِانْفِرَادُ وَ الْوَاحِدُ الْمُتَبَايِنُ الَّذِي لَا يَنْبَعِثُ مِنْ شَيْءٍ وَ لَا يَتَّحِدُ بِشَيْءٍ وَ …
4. رجال الكشي عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنْ يُونُسَ بْنِ بَهْمَنَ قَالَ: قَالَ لِي يُونُسُ اكْتُبْ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ ع فَاسْأَلْهُ عَنْ آدَمَ هَلْ فِيهِ مِنْ جَوْهَرِيَّةِ اللَّهِ شَيْءٌ قَالَ فَكَتَبْتُ إِلَيْهِ فَأَجَابَ هَذِهِ الْمَسْأَلَةُ مَسْأَلَةُ رَجُلٍ عَلَى غَيْرِ السُّنَّةِ فَقُلْتُ لِيُونُسَ فَقَالَ لَا يَسْمَعُ ذَا أَصْحَابُنَا فَيَبْرَءُونَ مِنْكَ قَالَ قُلْتُ لِيُونُسَ يَتَبَرَّءُونَ مِنِّي أَوْ مِنْكَ.
5. رجال الكشي طَاهِرُ بْنُ عِيسَى عَنْ جَعْفَرِ بْنِ أَحْمَدَ عَنِ الشُّجَاعِيِ عَنِ ابْنِ يَزِيدَ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ بَشَّارٍ عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ يُونُسَ بْنِ بَهْمَنَ قَالَ قَالَ يُونُسُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ كَتَبْتُ إِلَى أَبِي الْحَسَنِ الرِّضَا ع سَأَلْتُهُ عَنْ آدَمَ هَلْ كَانَ فِيهِ مِنْ جَوْهَرِيَّةِ الرَّبِّ شَيْءٌ فَكَتَبَ إِلَيَّ جَوَابَ كِتَابِي لَيْسَ صَاحِبُ هَذِهِ الْمَسْأَلَةِ عَلَى شَيْءٍ مِنَ السُّنَّةِ زِنْدِيقٌ.

گفتگوی ما درباره تفاوت‌های مکتب ثقلین، کتاب و سنّت، با توحید حِکمی یا همان توحید فلاسفه و عرفا که از جمعش تعبیر به حکمت بشری می‌کنیم بود. تا به حال چهار تا تفاوت را گفتگو کردیم. حال نوبت می‌رسد به تفاوت پنجم.

در توحید کتاب و سنّت، خداوی عزّوجل، واحدِ احد است و به هیچ وجه قابل انقسام، تفکیک، و تجزیه نیست.

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ إِسْحَاقَ الطَّالَقَانِيُّ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَعِيدِ بْنِ يَحْيَى الْبُزُورِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ بْنُ الْهَيْثَمِ الْبَلَدِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَبِي عَنِ الْمُعَافَى بْنِ عِمْرَانَ عَنْ إِسْرَائِيلَ عَنِ الْمِقْدَامِ بْنِ شُرَيْحِ بْنِ هَانِئٍ عَنْ أَبِيهِ قَالَ: إِنَّ أَعْرَابِيّاً قَامَ يَوْمَ الْجَمَلِ إِلَى أَمِيرِ الْمُؤْمِنِينَ ع فَقَالَ يَا أَمِيرَ الْمُؤْمِنِينَ أَ تَقُولُ إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ قَالَ فَحَمَلَ النَّاسُ عَلَيْهِ قَالُوا يَا أَعْرَابِيُّ أَ مَا تَرَى مَا فِيهِ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ مِنْ تَقَسُّمِ الْقَلْبِ فَقَالَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع دَعُوهُ فَإِنَّ الَّذِي يُرِيدُهُ الْأَعْرَابِيُّ هُوَ الَّذِي نُرِيدُهُ مِنَ الْقَوْمِ ثُمَّ قَالَ يَا أَعْرَابِيُّ إِنَّ الْقَوْلَ فِي أَنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ عَلَى أَرْبَعَةِ أَقْسَامٍ فَوَجْهَانِ مِنْهَا لَا يَجُوزَانِ عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ وَ وَجْهَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَأَمَّا اللَّذَانِ لَا يَجُوزَانِ عَلَيْهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ وَاحِدٌ يَقْصِدُ بِهِ بَابَ الْأَعْدَادِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ لِأَنَّ مَا لَا ثَانِيَ لَهُ لَا يَدْخُلُ فِي بَابِ الْأَعْدَادِ أَ مَا تَرَى أَنَّهُ كَفَرَ مَنْ قَالَ ثالِثُ ثَلاثَةٍ وَ قَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ مِنَ النَّاسِ يُرِيدُ بِهِ النَّوْعَ مِنَ الْجِنْسِ فَهَذَا مَا لَا يَجُوزُ عَلَيْهِ لِأَنَّهُ تَشْبِيهٌ وَ جَلَّ رَبُّنَا عَنْ ذَلِكَ وَ تَعَالَى وَ أَمَّا الْوَجْهَانِ اللَّذَانِ يَثْبُتَانِ فِيهِ فَقَوْلُ الْقَائِلِ هُوَ وَاحِدٌ لَيْسَ لَهُ فِي الْأَشْيَاءِ شِبْهٌ كَذَلِكَ رَبُّنَا وَ قَوْلُ الْقَائِلِ إِنَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَحَدِيُّ الْمَعْنَى يَعْنِي بِهِ أَنَّهُ لَا يَنْقَسِمُ فِي وُجُودٍ وَ لَا عَقْلٍ وَ لَا وَهْمٍ كَذَلِكَ رَبُّنَا عَزَّ وَ جَلَّ

همان معنایی که در روایت کتاب توحید از امیرالمومنین علیه‌السلام در جنگ جمل وارد داریم که به آن فردی که سوال کرده بود، فرموده بودند که توحید در دو معنا درست است و در دو معنا باطل است. جزو معانی باطل توحید، انقسام خدا را بیان کردند و جزو معانی صحیح توحید، احدیّ الذات بودن خدا را بیان کردند. در خدای عزّوجلّ، احدیُّ الذّات است. یعنی به هیج وجهی قابل انقسام نیست در حالی که در حکمت برای خداوند، انقسام مراتب قائل‌اند به احدیّت و واحدیّت، به جلا و استجلاء، به مقام ظهور و مقام بطون. و بعد هم برای خداوند عزّوجلّ، انقساماتی به ذات قائل می‌شوند به اینکه همه اسماء و صفات، در ذات خدا متجلّی می‌شود. حتّی بدتر از اسماء و صفات، ماهیت همه اعیان ثابته در ذات خدای عزوجل (نعوذ بالله) منجلی می‌شود و اینها ازلاً و ابداً در ذات خدا وجود دارد؛ لذا آنها اعیان ثابته را معدوم می‌دانند. یعنی وجود خارجی ندارد. پس این اشیائی که در بیرون است مثل میز و صندلی و ستون و فرش و بقیه لوازم که از نظر عرفا «لیس في الدار غیره دیّار» اینها چه می‌شوند؟ آنها می‌گویند: تجلّی خدا به صورت اعیان. نه اینکه خود اعیان‌اند. اینها ظهورات خدا به صورت اعیان‌اند.

فرق دیگر بین ما و حکمت اینکه ما احد و واحد را قریب المعنا و تقریبا مترادف می‌دانیم. چرا تقریبا؟ چون بین دانشمندان تفاوت نظر هست که آیا ما در دین ترادف عددیِ عرفی را داریم یا نه. مرحوم میرزا و برخی دیگر از محدّثین به ترادف در الفاظ دین قائل نیستند و می‌گویند فرق‌های ریز و جزئی با هم دارند. اینها وقتی که مجزّای از هم به کار بروند، هم معنا به کار می‌روند امّا وقتی با هم به کار بروند - اذا اجتمعا افترقا و اذا افترقا اجتمعا - یک فرق جزئیِ ریز بین آنها خواهد بود.

لَيْسَ الْبِرَّ أَنْ تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لكِنَّ الْبِرَّ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ وَ الْمَلائِكَةِ وَ الْكِتابِ وَ النَّبِيِّينَ وَ آتَى الْمالَ عَلى حُبِّهِ ذَوِي الْقُرْبى وَ الْيَتامى وَ الْمَساكينَ وَ ابْنَ السَّبيلِ وَ السَّائِلينَ وَ فِي الرِّقابِ وَ أَقامَ الصَّلاةَ وَ آتَى الزَّكاةَ وَ الْمُوفُونَ بِعَهْدِهِمْ إِذا عاهَدُوا وَ الصَّابِرينَ فِي الْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ وَ حينَ الْبَأْسِ أُولئِكَ الَّذينَ صَدَقُوا وَ أُولئِكَ هُمُ الْمُتَّقُون

در قرآن در بحث صدقات هست که به افراد فقیر بدهید. به افراد مسکین بدهید. به کسانی که کارشان جمع زکات از جامعه اسلامی است، حقوق آنها را از همین تامین کنید. به آن کفّاری که اگر از این صدقات به آنها بدهید، متمایل به اسلام می‌شوند. در آزادی افراد برده و بنده صرفش کنید. صدقات را برای آنهایی که قرض دارند استفاده کنید. در راه تبلیغ و رواج دین و همچنین به در راه ماندگان بدهید. در این ۸ مورد باید صدقات را مصرف کنیم. اگر فقیر و مسکین از هم جدا به کار روند، ما هر دو را به یک معنی می‌گیریم یعنی به معنی مفلس و درمانده مالی می‌گیریم ولی وقتی که قرآن این دو را در کنار هم به کار می‌برد، در کتاب خدا این قبیل ترادفاتِ بی دلیل وجود ندارد. یک حکمتی دارد که خداوند دو تا لفظ به کار برده است. باید تفاوتی با هم داشته باشند. لذا می‌گویند فقیر کسی است که قوت سالش را ندارد و مسکین کسی است که قوت شبش را ندارد. اسم و صفت با هم قریب المعنا هستند. احد و واحد با هم قریب المعنا هستند. ولی اگر این دو با هم کار برده شوند، مثلا در ادعیه «احدا واحدا» به کار برده شود، باید یک تفاوت جزئی با هم داشته باشند. در کتاب التوحید مرحوم صدوق روایتی است که می‌فرمایند: «واحد»، آن خدایی است که مَجمَعٌ علیه است. یعنی همه فطرت‌ها و قلب‌ها به وجود او اعتراف دارند و در وجود او اجماع دارند.

1. بِنَيْسَابُورَ سَنَةَ اثْنَتَيْنِ وَ خَمْسِينَ وَ ثَلَاثَمِائَةٍ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ قُتَيْبَةَ النَّيْسَابُورِيُّ قَالَ سَمِعْتُ الْفَضْلَ بْنَ شَاذَانَ يَقُولُ سَأَلَ رَجُلٌ مِنَ الثَّنَوِيَّةِ أَبَا الْحَسَنِ عَلِيَّ بْنَ مُوسَى الرِّضَا ع وَ أَنَا حَاضِرٌ فَقَالَ لَهُ إِنِّي أَقُولُ إِنَّ صَانِعَ الْعَالَمِ اثْنَانِ فَمَا الدَّلِيلُ عَلَى أَنَّهُ وَاحِدٌ فَقَالَ قَوْلُكَ إِنَّهُ اثْنَانِ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُ وَاحِدٌ لِأَنَّكَ لَمْ تَدَّعِ الثَّانِيَ إِلَّا بَعْدَ إِثْبَاتِكَ الْوَاحِدَ فَالْوَاحِدُ مُجْمَعٌ عَلَيْهِ وَ أَكْثَرُ مِنْ وَاحِدٍ مُخْتَلَفٌ فِيهِ.
2. حَدَّثَنَا أَبِي رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى الْعَطَّارُ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ أَبِي هَاشِمٍ الْجَعْفَرِيِّ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ مُحَمَّدَ بْنَ عَلِيٍ الثَّانِيَ ع مَا مَعْنَى الْوَاحِدِ فَقَالَ الْمُجْتَمَعُ عَلَيْهِ بِجَمِيعِ الْأَلْسُنِ بِالْوَحْدَانِيَّةِ .
3. عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنِ الْمُخْتَارِ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ الْمُخْتَارِ الْهَمْدَانِيِّ وَ مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْحَسَنِ الْعَلَوِيِّ جَمِيعاً عَنِ الْفَتْحِ بْنِ يَزِيدَ الْجُرْجَانِيِّ عَنْ أَبِي الْحَسَنِ ع قَالَ سَمِعْتُهُ يَقُولُ وَ هُوَ اللَّطِيفُ الْخَبِيرُ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ الْوَاحِدُ الْأَحَدُ الصَّمَدُ. لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُواً أَحَدٌ لَوْ كَانَ كَمَا يَقُولُ الْمُشَبِّهَةُ لَمْ يُعْرَفِ الْخَالِقُ مِنَ الْمَخْلُوقِ وَ لَا الْمُنْشِئُ مِنَ الْمُنْشَإِ لَكِنَّهُ الْمُنْشِئُ فَرْقٌ بَيْنَ مَنْ جَسَّمَهُ وَ صَوَّرَهُ وَ أَنْشَأَهُ إِذْ كَانَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ وَ لَا يُشْبِهُ هُوَ شَيْئاً قُلْتُ أَجَلْ جَعَلَنِيَ اللَّهُ فِدَاكَ لَكِنَّكَ قُلْتَ الْأَحَدُ الصَّمَدُ وَ قُلْتَ لَا يُشْبِهُهُ شَيْءٌ وَ اللَّهُ وَاحِدٌ وَ الْإِنْسَانُ وَاحِدٌ أَ لَيْسَ قَدْ تَشَابَهَتِ الْوَحْدَانِيَّةُ قَالَ يَا فَتْحُ أَحَلْتَ ثَبَّتَكَ اللَّهُ إِنَّمَا التَّشْبِيهُ فِي الْمَعَانِي فَأَمَّا فِي الْأَسْمَاءِ فَهِيَ وَاحِدَةٌ وَ هِيَ دَالَّةٌ عَلَى الْمُسَمَّى وَ ذَلِكَ أَنَّ الْإِنْسَانَ وَ إِنْ قِيلَ وَاحِدٌ فَإِنَّهُ يُخْبَرُ أَنَّهُ جُثَّةٌ وَاحِدَةٌ وَ لَيْسَ بِاثْنَيْنِ وَ الْإِنْسَانُ نَفْسُهُ لَيْسَ بِوَاحِدٍ لِأَنَّ أَعْضَاءَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ أَلْوَانَهُ مُخْتَلِفَةٌ وَ مَنْ أَلْوَانُهُ مُخْتَلِفَةٌ غَيْرُ وَاحِدٍ وَ هُوَ أَجْزَاءٌ مُجَزَّاةٌ لَيْسَتْ بِسَوَاءٍ دَمُهُ غَيْرُ لَحْمِهِ وَ لَحْمُهُ غَيْرُ دَمِهِ وَ عَصَبُهُ غَيْرُ عُرُوقِهِ وَ شَعْرُهُ غَيْرُ بَشَرِهِ وَ سَوَادُهُ غَيْرُ بَيَاضِهِ وَ كَذَلِكَ سَائِرُ جَمِيعِ الْخَلْقِ فَالْإِنْسَانُ وَاحِدٌ فِي الِاسْمِ وَ لَا وَاحِدٌ فِي الْمَعْنَى وَ اللَّهُ جَلَّ جَلَالُهُ هُوَ وَاحِدٌ لَا وَاحِدَ غَيْرُهُ لَا اخْتِلَافَ فِيهِ وَ لَا تَفَاوُتَ وَ لَا زِيَادَةَ وَ لَا نُقْصَانَ فَأَمَّا الْإِنْسَانُ الْمَخْلُوقُ الْمَصْنُوعُ الْمُؤَلَّفُ مِنْ أَجْزَاءٍ مُخْتَلِفَةٍ وَ جَوَاهِرَ شَتَّى غَيْرَ أَنَّهُ بِالاجْتِمَاعِ شَيْءٌ وَاحِدٌ ….

اما برای «احد» این معنا را بیان نمی‌کنند بلکه همان یگانه و یکتا است. دیگر مَجمَعٌ علیه بودن را بیان نمی‌کنند. پس خلاصه بحث این شد که در کتاب و سنّت، «احد» و «واحد» قریب المعنا هستند اما در حکمت، «احد» و «واحد» با هم متفاوت‌اند. خدا در رتبه احدیّت، لایُعرَف است، لا یُسَمّی است، لایُعبَد است اما خدا در رتبه واحدیّت، متجلّی است به تجلّیات درونی و بیرونی (جَلا و اِستجلاء). پس اینها دو تا رتبه‌اند. «احد» غیر از «واحد» است. پس این تفاوتی را که حکمت بین احد و واحد قائل می‌شود، ما هرگز در دین قائل نیستیم.

سفیان ثوری

اسم «سفیان ثوری» را دو جور می‌خوانند. گاهی «ثَوَری» می‌خوانند و گاهی «ثَوری» می‌خوانند. مشهور، همان «ثَوری» است ولی اگر «ثَوَری» هم شنیدید تعجّب نکنید. او متوفّای سال ۱۶۱ و نسل اوّل تصوّف است. یعنی ما بخواهیم در نسل اوّل، ده نفر را نام ببریم، او جزو صوفیان اوّلیه است که بقیّه تصوّف به پای آنها نوشته می‌شود. یعنی «اسّس اساس الظلم و الجور» درباره تصوّف و عرفان، یکیش سفیان ثوری است.

عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ صَالِحِ بْنِ السِّنْدِيِّ عَنْ جَعْفَرِ بْنِ بَشِيرٍ وَ مُحَمَّدُ بْنُ يَحْيَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ جَمِيعاً عَنْ أَبِي جَمِيلَةَ عَنْ خَالِدِ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ سَدِيرٍ قَالَ: سَمِعْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع وَ هُوَ دَاخِلٌ وَ أَنَا خَارِجٌ وَ أَخَذَ بِيَدِي ثُمَ اسْتَقْبَلَ الْبَيْتَ فَقَالَ يَا سَدِيرُ إِنَّمَا أُمِرَ النَّاسُ أَنْ يَأْتُوا هَذِهِ الْأَحْجَارَ فَيَطُوفُوا بِهَا ثُمَّ يَأْتُونَا فَيُعْلِمُونَا وَلَايَتَهُمْ لَنَا وَ هُوَ قَوْلُ اللَّهِ وَ إِنِّي لَغَفَّارٌ لِمَنْ تابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ صالِحاً ثُمَّ اهْتَدى ثُمَّ أَوْمَأَ بِيَدِهِ إِلَى صَدْرِهِ إِلَى وَلَايَتِنَا ثُمَّ قَالَ يَا سَدِيرُ فَأُرِيكَ الصَّادِّينَ عَنْ دِينِ اللَّهِ ثُمَّ نَظَرَ إِلَى أَبِي حَنِيفَةَ وَ سُفْيَانَ الثَّوْرِيِ فِي ذَلِكَ الزَّمَانِ وَ هُمْ حَلَقٌ فِي الْمَسْجِدِ فَقَالَ هَؤُلَاءِ الصَّادُّونَ عَنْ دِينِ اللَّهِ بِلَا هُدًى مِنَ اللَّهِ وَ لَا كِتَابٍ مُبِينٍ إِنَّ هَؤُلَاءِ الْأَخَابِثَ لَوْ جَلَسُوا فِي بُيُوتِهِمْ فَجَالَ النَّاسُ فَلَمْ يَجِدُوا أَحَداً يُخْبِرُهُمْ عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ عَنْ رَسُولِهِ ص حَتَّى يَأْتُونَا فَنُخْبِرَهُمْ عَنِ اللَّهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى وَ عَنْ رَسُولِهِ ص

تاریخ وحدت وجود

وحدت وجود، بر اساس اسناد تاریخی، توسّط محیی الدین عربی در قرن هفتم وارد فرهنگ اسلامی شد. یعنی خاصتا قبل از کتاب فصوص الحکم و دیگر آثار محیی الدین، ما در میان متصوّفه در جمیع سلاسل صوفیه، چیزی به نام وحدت وجود و اینکه لیس فی الدار غیره دیّار نداریم. به جز در تصوّف غرب عالم اسلام یعنی منطقه شام و شمال مصر (جایی که متأثّر از حکمت نوافلاطونی بودند). در غیر آنها، تصریح به وحدت وجود و موجود و همه خدایی—به قول غربی‌ها – Pantheism - در بین متصوّفه ما نبود. بهترین سند تاریخی در این نکته سندی است که جامی در کتاب نفحاتش نقل می‌کند. یک شاگرد مشترکی بود بین ملّاعبد الرّزّاق کاشی و علاء الدّوله سمنانی، شیخ طریقت کُبرَوی در ایران. این شاگرد، حرف‌های سمنانی را برای عبدالرّزّاق می‌برد و حرف‌های عبدالرّزّاق را برای سمنانی می‌آورد. ملّاعبد الرّزّاق کاشی منتقل کننده فرهنگ وحدت وجودیِ محیی الدین به ایران است. وقتی این شاگرد مشترک، این حرف‌ها را برای علاء الدّوله سمنانی— که آدم ملّایی است و کتاب‌هایی دارد—نقل کرد، اون برآشفته شد و دست به قلم برد و نامه‌ای برای ملّاعبد الرّزّاق نوشت که این کفریّات چی است که تو می‌گویی که همه چیز خداست؟ که اگر کسی به تو بگوید تو عین نجاساتی هستی که از تو بیرون می‌آید، تو این را فحش و ناسزا نلقّی می‌کنی. بعد، همه موجودات حتّی اَرجاس را هم عین ذات خدا می‌دانی؟ تو از این سخن نمی‌ترسی؟ پای تو لب گور است. تا دیر نشده از این سخن توبه کن. این نامه را جامی داشته و این نامه را نقل کرده. این نشان می‌دهد که شیخ طریقی مثل علاء الدّوله سمنانی در قرن هفتم است فکر می‌کنم، هنوز تحمّل حرف‌های وحدت وجود و موجود را ندارد. لذاست این حرف، ابداع محیی الدین و از طریق شاگردان و شاخه‌های فکری مکتب محیی الدین در جهان اسلام منتشر شده است. لذا قبل از محیی الدین، آن چه ما در تاریخ تصوّف داریم، وحدت شهود یاunity of vision است نه وحدت وجود یا unity of being.

unity of being مال محیی الدین است و unity of vision مال قبل از محیی الدین است. این تفاوت تاریخی را غربی‌ها درآوردند و خیلی تعبیر دقیقی است. وحدت شهود یعنی چه؟ یعنی به هر چیزی که نگاه می‌کنی، در آن دست خدا را می‌بینی. به آن متوقّف نشو. گُل را می‌بینی، بگو الله اکبر. ستاره را می‌بینی بگو الله اکبر. هر چیزی را می‌بینی، دست و طرح و نقشه و عظمت و علم خدا را در آن ببین. که این حرف غلطی هم نیست. متصوّفه این طوری بودند. یعنی عارف و صوفی را کسی می‌دانستند که در هر چیزی نقش خدا را ببیند. محیی الدینی‌ها این را تبدیل کردند به: هر چیزی را می‌بینی، نه اینکه به یاد خدا بیفت، بدان که ذاتا و وجودا، وجود خداست، تطوّر خداست، شئونی از شئونات خداست، اسم و صفت خداست، ذات خداست (نعوذ بالله). یعنی این وحدت شهود را به وحدت وجود تبدیل کردند. در وحدت وجودی‌ها، گاهی عارف در اوج سُکر عرفانی خودش مثل حلّاج، بایَزید، ابوسعید ابوالخیر، من خدایم من خدایم من خدا می‌گفتند. لیس فی جُبَّتی سوی الله می‌گفت. بعد همین فرد هنگامی که از حالت سُکر به حالت صَحو—یعنی بیداری—درمی آمد، به او می‌گفتند که این خُذَعبلات چه بود که تو می‌گفتی؟ این کفریّات چی بود که می‌گفتی من خدایم من خدایم من خدا؟ اوّل منکر این حرف‌ها در حالت صَحو، خود این عارف بود. یعنی احساس حلول و اتّحاد و فَنا می‌کرد. در حلول و اتّحاد و فَنا خودش را مستغرق در خدا می‌دید. چرا؟ چون خدا در وجودش حلول کرده بود. یا خودش ارتقاء رتبه پیدا کرده بود و با خدا متّحد شده بود. یا در دریای ذات احدیّت فانی شده بود. اما زمانی که نوبت به محیی الدین رسید، گفت حلول، اتّحاد، فَنا، هر سه اینها شرک است. حواستان جمع باشد. محیی الدین با اینها مخالفت کرد. چون لازمه اینها ثنویّت و duality است. duality چی؟ فانی و مُفنا فینه. ثنویتِ متّحد و متّحدٌ مَعَه. حلول حال و مَحَل. لازمه‌اش به وجود دو چیز است که در حالت حلول و اتّحاد و فنا، این دو تا با هم وحدت پیدا می‌کنند ولی قبلا دو چیزاند، ثنویّت است. گفت ثنویّت شرک است. اصلا ما در عالم غیر از خدا چیزی نداریم که بخواهد در بعضی حالات سُکر، این دو تا با هم متّحد شود. بنابراین، آن چیزی که تاریخ عرفان نشان می‌دهد وحدت وجود مال محیی الدین است. یعنی موسس و مبتکر این تفکّر در فرهنگ اسلامی محیی الدین است. اگر قبل از محیی الدین چیزی بود، حلول اتّحاد و فنا مال حالت سُکرِ وحدت شهودی‌ها است.

روایات حدیقة الشیعة درباره‌ی تصوف

در بین فقهای شیعه چند نفری هستند که زبانزد معنویّت‌اند. یکی جناب مقدّس اردبیلی است. نفر دیگر جناب سیّد بن طاووس است و نفر سوّم، جناب علّامه بحر العلوم است. رضوان الله علیهم اجمعین. بین اینها، مقدّس اردبیلی صاحب کتابی است فارسی به نام حدیقة‌الشیعة در زندگانی دوازده امام علیهم السلام که در ذیل زندگانی حضرت صادق سلام الله علیه می‌پردازد به تولد صوفیه در عصر امام صادق علیه السلام و فرمایشاتی که از حضرت صادق و بقیه معصومین علیه صوفیه صادر شده. این روایات بر متصوّفه خیلی گران آمده. چون بامعنویت‌ترین چهره دین در بین فقها، ده تا پانزده روایت را در کتابش علیه صوفیه نقل می‌کند. این روایات از کتاب حدیقة‌الشیعة منتقل شده به کتاب الاثنی عشریه محدث بزرگوار، جناب شیخ حرّ عاملی که کتاب اثنی عشریه هم از صفحه ۲۸ تا صفحه ۴۴، دوازده تا حدیث در رد صوفیه نقل کرده که حدیث یک تا شش آن از کتاب حدیقة‌الشیعة است و حدیث هفتم به بعد از غیر از حدیقة‌الشیعة گردآورده کرده است. مرحوم محدّث قمّی در کتاب سفینه البحار و مرحوم نمازی در مستدرک السفینه در ذیل مدخل صوف، همه این روایات را در آنجا نقل کرده‌اند. حتما به عنوان تحقیق به یکی از این چهار منبع مراجعه کنید و این روایات را بِتمامِه استخراج کنید. اینها خیلی روایات ارزشمندی هستند. حکمای ما مانده‌اند که راجع به این روایات چه بگویند. آخرین توجیهی که درباره‌اش دارند این است که این روایات راجع به صوفیه است و ما عارف هستیم. حکمت اینکه ملاصدرا این همه به صوفیه حمله می‌کند و از عرفان و تصوّف دفاع می‌کند همین مساله است. حتّی او یک کتابی دارد علیه صوفیه تحت عنوان کَسرُ اَصنامِ الجاهلیه که به فارسی هم ترجمه شده. از صوفیه با عنوان اصنام جاهلی نام می‌برد. امثال ملاصدرا خودشان را مخاطب این احادیث نمی‌بینند در حالی که آنها در حقیقت دقیقا مخاطب این احادیث‌اند. آنها می‌گویند این روایات راجع به صوفیه است و دامن خودشان را جمع می‌کنند که مبادا گردِ تصوّف بر آن بنشیند. توجه داشته باشید که تصوّف و عرفان در حکمت نظری، یک مکتب‌اند. تفاوتشان در حکمت عملی است. جناب ملاصدرا! تفاوت تصوّف و عرفان در حکمت نظری نیست. تفاوتشان در حکمت عملی است. متصوّفه در خانقاه جمع می‌شوند ولی عرفا در مسجد و حوزه جمع می‌شوند و خانقاه را قبول ندارند. متصوّفه پیر طریقت و شیخ طریقت دارند ولی عرفا پیر ندارند. پیرشان مراجع تقلید و ائمّه اطهار علیهم السلام‌اند. متصوّفه ریش و سیبیل می‌گذارند و طبرزین به دست می‌گیرند و لباس تصوّف و خرقه می‌پوشند ولی عرفا این حرف‌ها را ندارند. عبا و عمّامه دارند و در لباس اهل دین می‌چرخند. متصوّفه اهل بیعت با شیخ طریقت‌اند ولی عرفا اینها را بدعت می‌دانند. متصوّفه تارک دنیا هستند و آنهایی که عامل باشند، از شغل و ازدواج و تروک اربعه حذر می‌کنند ولی عرفا به قاعده دین در زهد عمل می‌کنند. اینها نخود و کشمش است. آن نقطه‌ای که در آن مشترک‌اند در توحید اطلاقی و همه خدایی است. اصل نجاست عرفان و تصوّف آن است. بقیّه‌اش چیزهای دمِ دستی است و خیلی اهمیّت ندارد. آن چیزی که کفر است وحدت وجود است. حالا شیخ طریقت بدعت است ولی کفر نیست. ترک دنیا بدعت است ولی کفر نیست. ولی آنها می‌آیند با زرنگی برای اینکه خودشان را از مصداقیّت این روایات بیرون بکشند، این روایات را ناظر به متصوّفه می‌گیرند. داستان آن دزد است که وقتی نزدیک بود دستگیر شود، به فردی اشاره می‌کرد و می‌گفت آی دزد! دزد را بگیرید و با این کار حقیقت خودش را از آنها می‌پوشاند. اینها تعبیر آی دزدی است که عرفا نسبت به متصوّفه به کار می‌برند و الّا مصداق این روایات خودشان هستند.

عنه أيضا بسنده عن محمد بن الحسين بن أبي الخطّاب قال: كنت مع الهادي عليّ بن محمد عليهما السّلام في مسجد النبيّ صلّى اللّه عليه و آله و سلّم، فأتاه جماعة من أصحابه منهم أبو هاشم الجعفري رضى اللّه عنه و كان رجلا بليغا و كانت له منزلة عظيمة عنده عليه السّلام، ثمّ دخل المسجد جماعة من الصوفية و جلسوا في جانب مستديرا و أخذوا بالتهليل فقال عليه السّلام: لا تلتفتوا الى هؤلاء الخدّاعين فانّهم حلفاء الشياطين و مخرّبوا قواعد الدين، يتزهّدون لراحة الأجسام و يتهجّدون لتصييد الأنعام، يتجوّعون عمرا حتى يديّخوا للايكاف حمرا، لا يهلّلون الّا لغرور الناس و لا يقلّلون الغذاء الّا لملا العساس و اختلاس قلب الدّفناس ، يتكلّمون الناس باملائهم في الحبّ و يطرحونهم بأداليلهم في الجبّ، أورادهم الرقص و التصدية و أذكارهم الترنّم و التغنية، فلا يتبعهم الّا السفهاء و لا يعتقد بهم الّا الحمقاء، فمن ذهب الى زيارة أحد منهم حيّا أو ميّتا فكأنّما ذهب الى زيارة الشيطان و عبدة الأوثان، و من أعان أحدا منهم فكأنّما أعان يزيد و معاوية و أبا سفيان، فقال له رجل من أصحابه عليه السّلام: و إن كان معترفا بحقوقكم؟ قال: فنظر اليه شبه المغضب و قال: دع ذا عنك، من اعترف بحقوقنا لم يذهب في عقوقنا، أما تدري انّهم أخسّ طوائف الصوفيّة و الصوفيّة كلّهم من مخالفينا و طريقتهم مغايرة لطريقتنا و إن هم الّا نصارى و مجوس هذه الأمّة اولئك الذي يجهدون في إطفاء نور اللّه و اللّه يتمّ نوره و لو كره الكافرون

حدیث اوّل را از کتاب الاثنی عشریه مرحوم شیخ حُر، متوفّای ۱۱۰۴ می‌خوانم. ایشان حدودا شصت سال پس از مقدّس اردبیلی است. مقدّس اردبیلی حدود سال ۹۵۰ فوت کرده. ایشان می‌گوید الاول ما رواه مولانا الاجل الاکمل ملا احمد الاردبیلی قدس الله روحه فی کتاب حدیقة‌الشیعة که خلاصه حدیث را بتمامه از جناب شیخ مفید می‌آورد. از محمد بن حسین بن ابی الخطاب که من در روضه نبوی با امام هادی علیه السلام بودم. یک جماعتی از اصحاب هم در محضرشان بودند. بعد یک تعدادی از صوفیه دَخل المسجد جَماعه مِنَ الصوفیه و جلسوا فی ناحیه مستدیرا و اخذوا بالتهلیل. یک عده‌ای از صوفیه وارد شدند. زمان امام صادق علیه السلام یعنی حدود سال ۱۴۰، صوفیه شکل گرفته. ورود تصوف در فرهنگ اسلامی نیم قرن قبل از ورود فلسفه است. فلسفه در آغاز قرن سوم وارد شد و تصوّف در نیمه قرن دوم وارد شد. حدود سال ۱۴۰ در عصر حیات امام صادق علیه السلام. پس از سال حدود ۱۴۰ تا زمان امام هادی علیه السلام، صوفیه کاملا شکل گرفتند به طوری که اینجا راوی می‌گوید دَخل المسجد جَماعه مِنَ الصوفیه. یعنی صوفیه این قدر متشکل و مشخص بودند. در گوشه‌ای از مسجد نشستند و دایره‌ای بین خودشان تشکیل دادند و شروع کردند به ذکر لا اله الا الله به صورت دست جمعی. به طوری که صدای آنها اصحاب امام هادی علیه السلام را متوجه به خودشان کرد. وقتی امام هادی علیه السلام دیدند که حواس‌ها به سمت آنها جلب شده فرمودند: لا تلتفطوا الی هولاء الخُدّاعین. اینها فریب کار و حقه بازاند. به اینها توجه نکنید. فانهم خلفاء الشیطان. در بعضی از نقل‌ها «حُلفاء» آمده است. اگر خلفاء باشه، می‌شه جانشین و اگر حلفاء باشه می‌شه همسوگند. و مُخَرِّبوا قواعد الدین. اینها قواعد دین را تخریب می‌کنند. قاعده دین، پیر و عدم پیر نیست. قاعده دین توحید است. یتزهّدون لراحه الاجسام و یتحجّدون لصید الانام. اینها برای راحت جسمان زهد پیشه می‌کنند و برای صید کردن چهارپایان یعنی انسان‌های عوام، برای مریدبازی نماز شب می‌خوانند. حدیث ادامه دارد تا به اینجا می‌رسد. فمن ذهب الی زیاره احدهم حیّا و میّتا، هر کس به زیارت زنده یا مرده اینها برود، فکانما ذهب الی زیاره الشیطان، رفته به زیارت شیطان، و عباده الاوثان، رفته به بت کده. و من اعان احدا منهم فکانما اعان یزید و معاویه و اباسفیان، هر کسی یکی از اینها را کمک بکند، اینگار یزید، معاویه و اباسفیان را کمک کرده است. یکی از اصحاب گفت: و ان کان معترفا بحقوقکم، این تعابیر تندی که شما علیه صوفیه فرمودید، راجع به صوفیه شیعه و متشیّع هم هست؟ آنهایی که معترف به امامت شما باشند؟ فنظر الیه شِبهَ المغضب، حضرت با حالت عصبیّت به این سوال کننده نگریستند و فرمودند: دَع ذا عنک، این حرف را رها کن. مَنِ اعترف بحقوقنا، کسی که به امامت ما اعتراف داشته باشد، لم یذهب فی عقوقنا، در جهت رنجش ما کار نمی‌کند…. و الصوفیهُ کلّهم مخالفینا، همه صوفیه با ما مخالف‌اند. لذاست برای اینکه این توجیه اینها در تفکیک تصوّف از عرفان عمل نکند، شما به محیی الدین بگویید رئیس صوفیه. یعنی لفظ عارف و صوفی را با هم به کار ببرید تا این تعبیر آنها اثر نگذارد. و طریقتُهم مغایره لطریقتنا، راه آنها با راه ما مغایر است، و ان هم الا نصاری او مجوس هذه الامه. اینها مسیحی‌ها و مجوس این امت‌اند. الی آخر الحدیث. پاورقی سند داده: حدیقة‌الشیعة، صفحه ۶۰۳. پس این سند را در پاورقی جزوه بنویسید. مرحوم شیخ حُر، نویسنده وسایل الشیعه یازده تا حدیث دیگر در کتاب الاثنی عشریه نقل کرده است.

انتساب حدیقة الشیعة به مقدس اردبیلی (ره)

صوفیه در مورد انتساب حدیقة‌الشیعة به مرحوم مقدّس اردبیلی حرف‌های فراوانی می‌زنند. اگر شما به noormags. ir/ پایگاه مجلات نور مراجعه کنید و اسم حدیقة‌الشیعة را جستجو کنید، فکر می‌کنم حدود ده تا مقاله بیاید. بعضی از آنها در تایید انتساب و برخی در انکار انتساب است. اینها می‌خواهند با انکار انتساب این کتاب به مقدس اردبیلی از اینکه چهره بامعنویّتی چون مقدّس ضدّ تصوّف است را برنمی تابند. می‌خواهند این را از خودشان دور کنند و ثانیا با انکار انتساب، زیر پای این روایات را خالی می‌کنند. در حالی که این روایات اولا منحصر به حدیقة‌الشیعة نیست. بلکه همان طور که گفتم مرحوم شیخ حرّ عاملی در الاثنی عشریه فقط شش حدیث از کتاب حدیقة‌الشیعة ذکر کرده است. از حدیث شماره هفت تا دوازده را از غیر کتاب حدیقة‌الشیعة ذک کرده است. در کتاب کافی، چند روایت علیه صوفیه داریم. به ویژه در روضه کافی. لذا این یک نقطه ضعف مهمی است که باید در کلاس هایتان مردم را با این روایات آشنا کنید. بهترین جوابی که می‌توانیم در انتساب حدیقة‌الشیعة به مقدس اردبیلی نقل کنیم این است که مرحوم شیخ حرّ عاملی که دانشمند خبیری است و از محمدون ثلاث اُخَر هست، در کتاب الاثنی عشریه، کتاب حدیقة‌الشیعة را تایید می‌کند که مال مقدّس اردبیلی است در حالی که فاصله‌اش تا مقدّس یک قرن است. آن هم بزرگ دانشمندی چون شیخ حرّ عاملی. و این نشان می‌دهد که این تشکیک از زمان جناب شیخ حرّ عاملی وجود داشته که صوفیه زیر بار انتساب آن کتاب به مرحوم مقدّس اردبیلی نمی‌روند.

پرسش و پاسخ

1. نهایتا شما تفاوت بین احد و واحد را در این دانستید که در یکی مَجمَعٌ علیه بودن هست و در دیگری نیست. فرمودید «واحد» به معنی این است که مَجمَعٌ علیه است ولی در «احد» چنین مطلبی وجود ندارد. آیا تنها تفاوت بین این دو همین است؟

پاسخ: از روایت چنین چیزی به خاطر دارم. در روایات غیر از این بیان نکردند. مرحوم صدوق هم در ذیل تفاوت اسماء حق و اسماء بشر، یک رساله مفصّلی دارند که نود و نه اسم خدا را تفسیر کرده است. این طور که به یاد دارم، این بزرگوار هم در تفسیر خودش در کتاب التوحید، این تفاوت را بر اساس روایات ذکر کرده است. چون در روایات، یعنی خدایی که خودش این اسامی را برای خودش قرار داده، تفاوت دیگری بین اینها نفرمودند یا به ما نرسیده، ما غیر از این بیانی نداریم. و الّا در لغت عرب، اینها مترادف هستند.

2. با توجه به تاریخ عقیده وحدت وجود و عرفان که شما فرمودید که از زمان محیی الدین به بعد این اشکالاتِ مربوط به توحید وارد صوفیه شده، این روایات قاعدتا به بحث وحدت وجود و مسائلی از این قبیل اشاره ندارند. یعنی هر چه هست در طریقتِ جدای از اهل بیت علیهم السلام و بدعت‌های آنها اشاره دارند و شاید این باعث لعن و برائت شده و نه موضوع توحید و وحدت وجود. چون همان طور که فرمودید در زمان اهل بیت علیهم السلام به صراحت قائل به همه خدایی و چیزی شبیه به این و حتّی حلول نبودند. اگر مثلا کسی مثل ملاصدرا قائل است که مثلا به او اشاره ندارد، حرفش خیلی هم بی راه نیست با توجه به اینکه آن چه صوفیه در آن زمان داشتند، او ندارد.

پاسخ: جوابی که من عرض می‌کنم این است که روایات اهل بیت علیهم السلام و روش آنها لزوما محدود به انحرافات دوران خودشان نمی‌شود. اهل بیت علیهم السلام چون دارند یک شریعتی را پهن می‌کنند که پاسخگوی نیاز انسان‌ها تا قیام قیامت است، لذاست که فرمایشاتشان هم ذومراتب و ذووجوه است و هم بعضی از تعابیرشان ناظر به آینده است و به همین جهت ما مصادیق کلام رو می‌گوییم که در آن زمان مصداقش آن است و در این زمان مصداقش فلان انحراف دیگر است. نکته دیگر اینکه حلول و اتّحاد و خاصّتا حلول از انحرافاتی است که صوفیه از روز اوّل بیان می‌کردند. بایزید بسطامی—این طوری که یادم می‌آید—حدود سال ۲۰۰ مرده است. یعنی مالِ نسل دوّم صوفیه است و خیلی فاصله‌ای با سفیان ثوری ندارد. بایزید از صوفیان حلولی است. لذاست که شامل سخن امام هادی علیه السلام می‌شود و در زمان امام هادی علیه السلام، انحراف حلول و اتّحاد در بین صوفیه کاملا متداول بوده.

3. حالا مثلا محیی الدین عربی که حلول را رد می‌کند و نمی‌پذیرد و آن را شرک می‌داند که قاعدتا این را هم نخواهد داشت. حالا من درباره نکته اول پاسخ شما، این به خاطرم می‌آید که مثلا فرض می‌کنیم در فرهنگ روایی ما، جاهلیت منفور است. از طرف دیگر، اگر کسی بعضی سنت‌های جاهلی را داشته باشد ولی معتقد به اسلام باشد، لزوما منفور و ملعون نیست. حالا اگر تصوفی که بعدها ظاهر شد یا تصوفی که مال ابن عربی و امثال او است، از؟؟؟ تصوّف امام هادی علیه السلام خارج شده باشد ولی بعضی سنّت‌ها را شاید داشته باشد، اینکه ما این روایات را بر او حمل بکنیم، به نظرم خیلی راحت نیست و حداقل درباره پاسخ به آنها حرفی نداریم.

پاسخ: وقتی در خود حدیث، امام علیه السلام می‌فرمایند که صوفی اگر هم شیعه و معترف به حقوق ما باشد، او از این روایات به دور نخواهد بود، ما چه طور می‌توانیم چنین تعبیری را بیان کنیم؟

4. چون در این روایات ندارد که اگر صوفیه مرید و مراد بازی نداشته باشند، اگر صوفیه بدعت‌هایی مثل خانقاه و انواع عبادات غیرشرعی نمی‌داشتند و به حقوق شما هم معتقد باشد، راوی که چنین سوالی نپرسیده.

پاسخ: می‌فرمایند: و مخرّبوا قواعد الدين، اینها که قواعد دین نیست. مهم‌ترین قاعده دین توحید است. اینها قاعده دین را دارند تخریب می‌کنند. بقیه اینها مصادیق‌اند. در هر زمانی مصادیقی دارد. لذاست که ما همه آنها را از باب مصداقیّت برای آنها مطرح می‌کنیم.

5. هم کاسه کردنِ صوفیه و وحدت وجودی‌ها به همین راحتی‌ها به نظر انجام پذیر نیست که ما یک مطلبی را تعمیم بدهیم و بگوییم که عقاید اینها یکی است و بعد هم تمام شد و این روایات چنین بحثی بکند به نظرم بار سنگینی را می‌پذیرد. ادلّه شما یک مقداری باید کامل تر باشد. من ادلّه‌ای ندیدم که بشود این اتّهام را به افراد زد که این روزها شامل خیلی‌ها می‌شود. حالا این مطلب را الان کنار بگذاریم و بحث علمی بکنیم. سوالم این است که همه این وحدت وجودی‌ها می‌فهمند که موجودات خدا نیستند. آنها راجع به وحدت موجود صحبت نمی‌کنند بلکه راجع به وحدت وجود صحبت می‌کنند. پیرو فرمایشات شما و جلسه گذشته، اگر ما یکی خطّی بکشیم و بگوییم که این طرف عدم هست و آن طرف وجود هست و بعد در قسمت وجود بخواهیم دنبال خطّی بگردیم که آن خط، خط خالق و مخلوق است، --یعنی در حقیقت یک بازه‌ای را تشکیل بدهد که دیگر آنجا خالق است و مخلوق نیست و این طرف مخلوق است و دیگر خالق نیست—این وحدت وجودی‌ها بحثشان این است که ما این خط را نمی‌توانیم پیدا کنیم. یعنی اینکه همه موجودات—حالا جلسه قبل شما بحث صدا و اینکه از دیوار رد می‌شود و این تفاوت سنخیت و اینها را بیان کردید—ولی همه هر چه که وجود دارد در یک چیز مشترک است که خدا هم در آن مشترک است که در حقیقت هر چه که وجود دارد، خالق باشد یا مخلوق، اینها در وجود مشترک‌اند. یعنی نمی‌توانیم اینها را بیندازیم در آن خطی که آن طرف هست و عدم هست. بنابراین، بحث این است که وجودِ اینها یک وجود مشترکی است نه اینکه بگوییم همه چیز مثل سنگ و چوب و… خدا هستند.

پاسخ: نکته اول اینکه من هرگز در مصداق اینها در زمان حاضر صحبت نکردم و اسائه ادبی هم به هیچ کدام از دانشمندان بزرگ در زمان حاضر نکردم. اصلا سبک من هم در بیان مصادیق نیست. همن طوری که شما گفتید، ما باید بحث علمی بکنیم و مصادیقش را خود فرد بگردد و پیدا بکند. بنابراین، ما بحث مصداقی نمی‌کنیم در عین اینکه گر حکم شود که مست گیرند، در آن صورت خیلی‌ها را باید بگیرند ولی ما در این زمینه گفتگو نمی‌کنیم.
نکته دوم، هم کاسه کردنِ اینها، من که برایتان عرض کردم که اینها در حکمت نظری با هم مشترک‌اند و اصل دین و مکتب، حکمت نظری آن است. تفاوت تصوّف و عرفان در حکمت عملی است و الّا در حکمت نظری با هم مشترک‌اند. لذاست که «هم کاسه کردن آنها»—البته این تعبیر را من به کار نبردم—کار غلطی در حکمت نظری نخواهد بود.
نکته سومی که عرض کنم اینکه وحدت وجود دو تا مکتب دارد. یک وحدت سنخی است. اگر این بحث را برایتان نگفتم، یادم بیندازید که یک بار برایتان بگویم. یک بحث علمی بسیار ارزشمندی است. الان این مطلب را بنویسید. زیرمجموعه وحدت وجود، یک وحدت سنخی داریم که همین توضیحی است که شما دادید که در جوهر وجود با هم مشترک‌اند. اما مزید بر وحدت سنخی، یک وحدت دیگر هم داریم و آن هم این است که وجود، مصداقی جز خدای عزّوجلّ در عالم هستی ندارد. وحدت سنخی حرف سهروردی است. حرف ملاصدرای اصفهان است. اما اینی که وجود، یک مصداق بیشتر ندارد و یک موجود در عالم هستی نیست، همینی که شما می‌گویید همه این را می‌فهمند، ولی محیی الدین این را نمی‌فهمد. ملاصدرا تصریح می‌کند به اینکه در دارِ وجود جز خدا کسی نیست. ترجمه حرف ملاصدرا در جلد دوّم اسفار این است که «من قبلا فکر می‌کردم که معلول غیر از علّت است. من قبلا فکر می‌کردم که مخلوق غیر از خالق است اما حالا می‌گویم معلول و مخلوق از شئون خالق‌اند. از تطوّرات خالق‌اند. خودش‌اند و غیر خالق در عالم هستی وجود ندارد». پس ما دو تعبیر از وحدت داریم. شما دوّمی را پای اوّلی ننویسید. اوّلی، حرف فلسفه است. دوّمی، حرف عرفان است. ما داریم راجع به دوّمی صحبت می‌کنیم. پس یک وحدت سنخی داریم و یک وحدت شخصی داریم. در انگلیسی به وحدت شخصی تعبیر می‌کنند به absolutism. در زبان عربی به آن «وحدت اطلاقی» می‌گویند. آن حرف محیی الدین در فصوص الحکم است. محیی الدین هرگز نمی‌گیرد وجود واحد است؟؟؟ ولی موجودات غیر از هم هستند. هرگز این را نمی‌گوید. او اصلا به غیر وجود خدا در عالم هستی اعتقاد ندارد. ولی هر دوی اینها با تعبیر قرآن و سنّت مخالف‌اند. یعنی هم وحدت سنخی با لیس کمثله شیء نمی‌سازد و هم بدتر از آن، وحدت شخصی با لیس کمثله شیء نمی‌سازد. و آن تعبیر شما اگر تعبیر خودتان باشد، تعبیر نادرستی است که خالق و مخلوق در وجود، مشترک‌اند. هرگز مشترک نیستند. آن وجودی که مخلوق دارد هرگز خالق ندارد و الّا این می‌شود ایلاد از خدا. شما روزی ده بار در نمازتان می‌گویید لَم یَلِد. چیزی از خداوند زاده نمی‌شود. چیزی که جنسا و سُنخا مانند خدا باشد از خدا به وجود نمی‌آید. این، ایلاد از خداست. لذاست ما هرگز قائل نیستیم. این را سهروردی قائل است. ما قائل نیستیم که خالق و مخلوق در وجود مشترک‌اند. ما در وجود خالق به عدم تعطیل معتقدیم نه به اشتراک در جوهر وجود با مخلوق.

6. در مورد محیی الدین، این فرمایش شماست. البته من خودم تحقیقاتی ندارم. برداشتی را که محقّقین دیگری راجع به محیی الدین می‌گویند، یک بحث‌های دیگری هم می‌کنند که برمی گردد به اینکه او هم به بحث وحدت وجود اشاره دارد. اگر وحدت موجود را کنار بگذاریم و به وحدت وجود برگردیم (این حرف من نیست. من خودم این مسائل را اصلا نمی‌فهمم. فقط دارم تکرار می‌کنم تا یک مطلبی را ان شاء الله از شما دریابم و بفهمم)، اگر برگردیم سراغ آن خطّی که عدم هست، (این بحث را میرزا مهدی هم دارند یعنی وقتی که به وجود می‌رسیم، ایشان می‌گویند که بشر، بالاتر از وجود چیزی را نمی‌شناسد. برای همین است که اینجا گیر کرده است). برداشت من این است که اگر ما برگردیم به عدم و وجود، این طرفِ خط، هم خالق است و هم مخلوق است. آیا خالق و مخلوق در چیزی مشترک است؟ اگر بگوییم مشترک نیست، پس یک خط دیگری به وجود می‌آید. یعنی یک خط کاملا مشخّص که این طرف خالق است و آن طرف، مخلوق است. حالا، آمدیم و به قسمت مخلوق رسیدیم. حالا این مخلوق در این وجود با وجود خالق، اگر فرض کنیم که بالاترین مفهومی که ما می‌فهمیم یا وجود است و یا عدم است و چیزی جز این دو در دنیا نیست. اگر به اینجا رسیدیم، دیگر ما نمی‌توانیم آن جدایی را پیدا کنیم. درست است که—این را همه می‌فهمیم—وجودی که خالق دارد، به سرِ بی نهایت است ولی مخلوق نزدیک به عدم است. این طرف طیف است و دارد می‌افتد چون عدم بوده و یک دفعه وجود شده. بنابراین این لبه پایین است ولی جدایی اینها را، این اگر مشخّص بشه من ممنون می‌شم.

پاسخ: بیان شما عین حرف سهروردی است. سهردوردی می‌گوید که خداوند اقیانوس وجود است و من یک استکانِ وجودم. خدا خورشید وجود است و من شمع وجودم. یعنی در اصلِ جوهریّت، اینها را مشترک می‌گیرد و تفاوت را در رتبه و شدّت و ضعف می‌گیرد. ما هرگز به چنین حرفی در دین قائل نیستیم. این حرف، تشبیه است، سنخیّت است و ایلاد از خداست که برایتان عرض کردم. می‌می گوییم که وجود و عدم در برابر هم هستند. و ثالث بین وجود و عدم هم نیست. این هم درست. اما موجودیّت حق به وجودی که در عالم خلق جاری است نیست. ما از وجود خدا هیچ بیانی و هیچ مطلبی نداریم الّا عدم تعطیل. ما می‌دانیم که خدا نیست، نیست. عدم تعطیل است. و الّا بیانی از وجود خدا و تشبیهی نسبت به وجود خدا مثل بی نهایت، اقیانوس، خورشید و غیره هرگز نداریم. پس توجّه داشته باشید در بحث توحید دین که وارد می‌شوید، از تعابیر تشبیهی و سنخیّت و غیره باید حذر کنید و الّا تکرار کننده حرف امثال سهروردی خواهید بود.

7. این روایتی که به آن استشهاد کردید و از زمان امام هادی علیه السلام خواندید، در حدیقة‌الشیعة از سید مرتضی ابن داعی الحسن راضی نقل می‌کند که این دانشمندانِ در حقیقت، همین رِیِ خودمان پس از دوره سلجوقیان هستند که این مطلب را می‌رساند. سوال اوّل اینکه آیا این روایت در کتب متقدّم ما آمده است یا نه؟ سوال دوّم اینکه در این روایت، امام علیه السلام آن چیزی که در اینجا محکوم می‌کند، می‌فرماید اورادُهم الرَّقص و التّصدیه و اذکارُهم التّرنُّم و التّغنیه فلا یتبعهم الا السفهاء، به نظر می‌آید که چون اینها وقتی که وارد تسجد شدند، شروع کردند به تهلیل اما همین تهلیلشان ریتم داشته یعنی یک ریتمی همراه با اورادشان بوده. به نظر می‌آید که امام علیه السلام همان مسیر عملی آنها را محکوم می‌کنند تا مسیر تئوری آنها را. حدّاقل بر مبنای این روایت. آیا در سده دوّم—شما بایزید را مثال زدید که او فکر می‌کنم در ابتدای سده سوّم از دنیا می‌رود—اما در نیمه دوّم سده دوّم، این تحوّل رخ داده یعنی از این بحث‌های در عمل-اشکال-داشتن، وارد بحث‌های تئوریک شدند و به حلول اعتقاد پیدا کردند و نوع آنچه را که محکوم کردند—مثلا در زمان امام صادق علیه السلام، سفیان ثوری شاگرد امام است، محدّث است، فقیه است، مفسّر است و در کوفه هم هست یعنی با شیعیان در ارتباط است و به نظر می‌آید که آن نسل اوّلیّه احتمالا تا مدّت‌ها این بحث‌های تئوریک برایشان مشکل نبوده و در عمل مشکل داشتند و بعدا منجر شده به بحث‌های تئوریک. آیا این با آنچه که شما فهمیدید از منابع خودِ ما تطابق دارد یا این نگاه نادرست است؟ پس دو تا سوال شد: یکی سند روایت و اینکه آیا قبل از حدیقة‌الشیعة، کسی با این سند، نقل کرده یا اینکه اوّلین نفر، مرحوم مقدّس اردبیلی گفته؟ سوال دوّم، این تحوّل از بحث عملی به بحث تئوریک است.

پاسخ: اگر کسی احیانا همین روایت خاص را قبل از مرحوم مقدّس نقل کرده بود، علی القاعده مرحوم شیخ حرّ در اینجا از او نقل می‌کرد. یا لااقل می‌گفت که قبل از او هم با این سند فلان کس نقل کرده است. به نظر می‌رسد مانند خیلی از روایات دیگر، اینها نقل شفاهی بوده و اوّل باری که در کتاب مکتوب آمده، در کتاب مقدّس است و الّا همان طور که شما هم گفتید، از دانشمندان بزرگی نام می‌برد که این روایت در آثار مکتوب آنها موجود نیست—به مقداری که به دست ما رسیده—لذاست به نظر می‌رسد اوّل سند مکتوب این حدیث خاص این است. البتّه روایات بعدیش، گاهی از منابع متقدّم ما هم هست مثل کافی که عرض کردم.
اما در مورد دوّم، در این روایت، امام هادی علیه السلام، پنج یا شش نکته علیه صوفیه بیان می‌کنند. ما لزومی ندارد همه اینها را مربوط به یک مبحث بدانیم. من باز هم تاکید می‌کنم بر مُخَرِّبوا قَواعِدِ الدّین، ریتمیت خواندن، تخریب قاعده دین نیست. اینها فسق و فجور ظاهر است. تخریب قواعد دین مربوط به حوزه اعتقادات می‌شود. یعنی مطالب متعددی را بیان فرمودند که بعضی هایش برای حضّار در آن مجلس مشهود بوده مثل همانی که شما فرمودید که تهلیل را به یک حالتی می‌خواندند که حالت موزیکال به خودش می‌گرفته. اما در عین حال، نکات دیگری دارد که مُخَرِّبوا قَواعِدِ الدّین مربوط به حکمت عملی نیست بلکه مربوط به حکمت نظری است.

8. با توجه به روایاتی شبیه بُنی الاسلام علی خمس، حج و صوم و زکات و نماز هم جزو قواعد دین محسوب می‌شوند.؟؟؟ اگر ما توحید را به عنوان اصلی‌ترین قاعده دین درنظر بگیریم و بگوییم که یک مکتب با این قاعده خودش مشخّص می‌شود، وقتی محیی الدین منکر روش توحیدی متصوّفه سابق است، دیگر ما چه طوری می‌توانیم روایاتی را که در مورد متصوفّه زمان امام هادی آمده را بار بکنیم بر متصوّفه‌ای که عقیده این صوفیه را در بحث توحید قبول ندارند؟

پاسخ: جوابش این است که هر دوی اینها یعنی حلول و اتّحاد از یک سو و اینکه غیر خدا در عالم هستی نیست، از سوی دیگر، هر دوی اینها دو مصداق از تخریب قواعد دین می‌شوند. چرا شما فقط یکی از اینها را مصداق این می‌گیرید؟ مگر ما قائل به جَری و انطباق در احکام کتاب و سنّت نیستیم که یَجری کما تَجری الشَّمس، در هر دوره‌ای برای خودش مصداقی پیدا می‌کند. در آن دوره مصداقش حلول بوده، در قرن هفتم مصداقش لیس فی الدّار غیره دیّار.

9. اگر این طور باشد که ما باید وهّابیّت را هم مصداق تصوّف بدانیم. هر انحرافی در دین را باید مصداقی از دین بدانیم.

پاسخ: خوب، عنوانش تصوّف نبوده. وهّابیّت عنوانش تصوّف نیست. باید بگردیم که فرمایش اهل بیت در مورد وهّابی‌ها در آن زمان چه بوده. آن عنوان را ما برای وهابی‌ها به کار می‌بریم.

10. اگر سوال اوّلم را هم پاسخ بدهید ممنون می‌شوم. ما به چه قرینه‌ای قواعد دین را لزوما به توحید و اعتقاداتی که ما الان اسمش را می‌گذاریم اعتقادات، وصلش می‌کنیم. با توجه به اینکه در دین، چیزهایی مثل نماز و روزه همه قاعده و اساس دین مطرح شدند.

پاسخ: شما هر گونه قاعده دین را معنا کنید. چه معنی متاخر که مالِ متکلّمین است و چه معنای متقدّم که شما اشاره کردید که مال محدّثین است، راس هر دو، توحید است. یعنی شما نمی‌توانید مُخَرِّبوا قَواعِدِ الدّین را به گونه‌ای معنی کنید که توحید در آن نباشد.

11. فرض کنیم از این پنج تا بنیانِ دین، غیر از توحید، بقیه‌اش را خراب کرده باشد. آیا کلام امام علیه السلام مصداق دارد که فرمودند مُخَرِّبوا قَواعِدِ الدّین؟

پاسخ: در مورد صوفیه، چه صوفیه متقدّم چه عرفای متاخّر، تخریبشان خاصتا ناظر به بحث توحید است. در موضوع ما نحنُ فیه، تخریبی که آنها از قواعد دین دارند، مهم‌ترین قاعده دینی که آنها تخریب کردند، بحث توحید است.