آسیب‌شناسی مهدویت
محتویات
مقدمه
امیرالمؤمنین علیه السلام: «وَ اعْلَمُوا أَنَّكُمْ لَنْ تَعْرِفُوا الرُّشْدَ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِي تَرَكَهُ وَ لَنْ تَأْخُذُوا بِمِيثَاقِ الْكِتَابِ حَتَّى تَعْرِفُوا الَّذِي نَقَضَهُ» (نهج البلاغه خ ۱۴۷/ کافی ج۸ ص۳۸۶). شما هرگز راه هدایت را نخواهید شناخت تا رهاکنندگان آن را بشناسید و امکان دست یابیدن به پیمان کتاب را ندارید مگر اینکه کسانی را بشناسید که این میثاق را شکسته‌اند.
- برای فهم دقیق هرعنوان، باید اشتباهات، انحرافات و کجروی‌های موجود در آن حوزه را به خوبی بررسی کرد. یعنی به قاعده «تعرف الاشیاء باضدادها»، مفهوم دقیق حقایق و معارف دینی با شناخت انحرافات آن حوزه و تعیین مرز دقیق بین آنها مشخص می‌شود. لذا برای فهم دقیق مفاهیم مهدوی باید انحرافات این عقیده صحیح را به خوبی شناخت.
- در جامعه اسلامی امروز به ویژه در عصر نهضت سایبریک و ارتباطات تنگاتنگ دنیا با یکدیگر، بر هر مبلغ فرض است که فرقه‌ها و مکاتب و مذاهب گوناگون در حوزه مهدویت را بشناسد و با منطق آنها آشنا باشد تا در صورت مواجه و برخورد، امکان دفاع از آئین وحیانی خویش داشته باشد.
- آسیب‌های حوزه مهدویت در طول تاریخ در جامعه اسلامی بسیار فراوان بوده است، ولی در این مجال، موضوع گفتگو را محدود به آسیب‌های موجود و جاری کرده از ضایعات و فرقه‌های گذشته یادی نمی‌کنیم.
فرقه‌های مهدوی موجود جهان اسلام
- دراهل سنت
- قادیانیه (احمدیه، پیروان غلام احمد قادیانی (۱۹۰۸-۱۸۳۹/ م۱۳۲۶ق) – غلام احمد، سنیّ حنفی و صوفی بلند پروازی بود که سه ادعا داشت: مهدویت، عیسویت و نبوت تبلیغی! اکنون پیروان او در شبه قاره پراکنده بوده در جهان غرب، مراکز تبلیغی متعددی دارند و اجمالاً در فضای مجازی نیز تبلیغ می‌نمایند. مؤتمرعلمای اهل سنت لاهور، به دلیل انکار خاتمیت، در سال ۱۹۷۴ میلادی فتوا به کفر و خروج آنها از اسلام داد. حضور این فرقه در کشورهای شبه قاره هند بوده، مسجدها و حوزه‌های علمیه متعددی دارند.
- پیروان مهدی سودانی (۱۲۵۹-۱۳۰۲ ق/ ۱۸۸۵م) او سنی مالکی و صوفی پیرو طریقت سنوسیه بود که علیه عمال استعمارگر انگلیسی منطقه قیام کرد و با ادعای مهدویت، یاران خویش را به مبارزه با قوای انگلیس واداشت و با شکست مفتضحانه آنها، سودان را به استقلال رسانید. پیروان او بالاخص در کشور سودان در پیروان طریقت سنوسیه فراوانند. الازهر با استناد به محل ظهور او (سودان به جای مکه) بالصراحه مهدویت او را رد کرد. (مهدی از صدر اسلام تا قرن۱۳ /۷۳ -۷۲)
- مهدویه – پیروان سید محمد جونپوری (۸۴۷-۹۱۰ق / ۱۵۰۵م)- سید محمد جونپوری عالمی حنفی در گجرات هند بود که پیروان اندک او هنوز در هند موجودند. او ادعای مهدویت خویش را درسال ۹۰۱ ق کنار خانه کعبه اعلان نمود! علامه متقی هندی کتاب «البرهان فی علامات مهدی آخرالزمان» و ملا علی قاری کتاب «الرد علی من حکم و قضی بأن المهدی الموعود جاء و مضی» را در ردّ ادعای مهدویت همشهری خود نگاشتند.
- نورجی‌ها پیروان بدیع الزمان سعید نورسی (۱۹۶۰ م) در کردستان ترکیه که سنی مذهب بوده و به مهدویت نوعیه معتقد بوده پیرو طریقت نقشبندیه می‌باشد. فتح اله گولن رهبر سیاسی آن هاست که در عین جمعیت کثیر، مبغوض دولت موجود ترکیه می‌باشند.
- پیروان محمد بن عبدالله قحطانی (م ۱۴۰۰ ق/ ۱۹۷۹) – متمهدی وهابی از جماعت اخوان کشور سعودی (الجماعه السلفیه المحتسبه) می‌باشد. قحطانی با هدایت و رهبری جهیمان بن محمد عتیبی- عالم سلفی تندرو- که شوهر خواهر او بوده، دعوت و مهدویت خویش را از سال ۱۴۰۰ در مسجد الحرام علنی کرد و در محاصره و درگیری خونین با نیروهای ارتش سعودی به قتل رسید. جهیمان در خطبه‌ای که در مسجد الحرام به این منظور ایراد کرد، مهدویت قحطانی را بر اساس تطبیق ویژگیها، علائم ظهور، روایات آخرالزمان و رؤیاهای متعدد اعلان نمود! (مهدیان دروغین/ ۲۴۱ تا ۲۵۶). این نهضت در گروه اخوان کشور سعودی به نحو غیر علنی پیروانی دارد.
این پنج گروه جزو امت اسلام بوده به احکام اسلامی عمل می‌نمایند ولی معتقدند که حضرت مهدی علیه السلام ظهور کرده، اکثراً رهبران موجود خود را «خلیفه المهدی» قلمداد می‌کنند!! - در اهل سنت یمن، اخیرا ناصر محمد یمانی (معاصر) ادعای مهدویت کرده و به برخی از رقباء، همچون احمد اسماعیل بصری نیز متعرض شده است ولی خوشبختانه به فرقه‌ای تبدیل نگردیده است. او خطاب به پیروان احمد اسماعیل بصری می‌نویسد: «من امام مهدی هستم و نه احمد اسماعیل را فرستادم و نه او جانشین من است!» (الرد المبین علی دعوه احمد الحسن- ر ک: سایت «مهدی الامة»)
- در شیعه
- بابیه / ازلیّه پیروان میرزا علیمحمد شیرازی (۱۲۳۵-۱۲۶۶ق) میرزا علیمحمد پیرو فرقه شیخیه بود و تا پایان عمر کوتاه خویش چهار ادعا مطرح کرد: ادعای نیابت/ بابیت، ادعای قائمیت، ادعای نبوت تشریعی و ادعای الوهیت. آیین او که با حمایت سفارت شوروی در ایران پا گرفت، امروزه جمعیت کوچکی در ایران و قبرس هستند که اکثراً جذب درآئین پوشالی بهائیت شده‌اند که مدعی نسخ مذهب بابیه و آوردن نبوت و دین جدید می‌باشد. بابی‌ها/ازلی‌ها به دلیل اعتقاد به نسخ اسلام و قرآن، غیر مسلمان و کافر محسوب می‌گردند.
- یمانی‌ها– پیروان احمد بن اسماعیل بصری (متولد ۱۹۶۸م/ ۱۳۴۷ش) او شیعه‌ای اهل بصره و عراق و از حوزه مرحوم آیت الله سید محمد صدر در نجف می‌باشد که تاکنون دعاوی متعددی داشته است: ادعای یمانی و ادعای مهدویت (اولین فرد از ۱۲ مهدی که به اعتقاد آنها بعد از وفات امام دوازدهم ظهور خواهند کرد) دو ادعای اصلی او می‌باشد. استخاره و رؤیا از شگردهای تبلیغی مبلغین این گروه است! یمانی‌ها با حمایت دولت امارات، تبلیغات وسیعی را در عراق، ایران، افغانستان، مالزی و دیگر کشورها آغاز کرده و افراد زیادی را گمراه نموده‌اند. آنها به دو فرقه ضاله انصار مکتب (مکتب نجف) و انصار پرچم (رایات سود) تقسیم شده‌اند که پیروان فرقه اول بیشتر است. یمانی‌ها فعلاً مسلمان و شیعه محسوب می‌شوند.
- سید حسام الدین احمد روکالی (م ۱۹۲۵/۱۳۴۳ ق) صاحب تفسیر قرآن و آثار دیگر به زبان ترکی استانبولی است. او نسل ۲۹ جعفر کذاب می‌باشد، اهل داغستان و درس خوانده حجاز و ساکن ترکیه و پیرو طریقت نقشبندیه است که در مقدمه تفسیر خویش، خود را وارث پیامبر و امام زمان می‌داند. (مکتب در فرآیند تکامل- مدرسی طباطبایی/ ۱۶۷ و ۳۸۱). ولی خوشبختانه این ادعا نیز پیروانی ندارد ولی باقیمانده ضعیفی از فرقه «جعفریه» قرن سوم ولی در طریقت نقشبندیه اهل سنت ترکیه است.
مدعیان نیابت
- شیخیه: آنها پیروان شیخ احمد احسائی (۱۱۵۷-۱۲۴۲ ق) و سید کاظم رشتی (۱۲۰۵- ۱۲۵۹ ق) می‌باشند که پیروان آنها عمدتاً در استان کرمان ایران و برخی کشورهای خلیج فارس: بحرین و کویت و عراق و عربستان وجود دارند. شیخیه گر چه مسلمان و شیعه امامی هستند ولی اصول و فروع خویش را از آثار رهبران خویش اقتباس کرده به مراجع تقلید شیعه اعتنایی نداشته از نظر عقیده گرایش به غلو دارند. ادعای بابیت و نیابت رهبران اولیه آنها زمینه ساز ظهور گروه بابیه و سپس دین انحرافی بهائیت شد. شیخیه ایران اکثرا از فرقه رکنیه و شیخیه خلیج فارس اکثرا از فرقه کشفیه (احقاقی) می‌باشند.
- پیروان علیرضا بابایی آریا: او جوانی شیعه و افغانی و مشهور به منصور هاشمی خراسانی (متولد۱۳۶۳) در کابل است که مدعی است خراسانی موعود در آخرالزمان می‌باشد و زمینه ساز ظهور امام زمان علیه السلام است و برای این منظور کتاب «بازگشت به اسلام» و «مناهج الرسول» را منتشر نموده است. او پیروان اندکی در هرات و مزار دارد.
- یمانی‌ها: که در الف۲/۲ گذشت. آنها احمدبن اسماعیل را رسول امام مهدی می‌دانند. گرچه او به این ادعا اکتفا نکرده، ادعای امامت سیزدهم را نیز دارد.
- اسماعیلیه: که از سال ۲۰۱۴ «مفضل سیف الدین» را داعی مطلق پنجاه و سوم امام بیست و یکم (امام غائب) می‌دانند و توضیح آن در ج-۳ خواهد آمد.
انحرافات عقیده مهدوی در مذاهب اسلامی
همه مذاهب اسلامی به ظهور حضرت مهدی علیه السلام معتقد بوده ظهور آن حضرت در آخرالزمان را انتظار می‌کشند. این عقیده از مشترکات همه مذاهب اسلامی از صدر اسلام تاکنون در جمیع کشورهای اسلامی و در میان جمیع مذاهب اسلامی بوده است ولی با وجود این اجماع، انحرافات و اشتباهاتی در کل عقیده مهدویت برخی مذاهب اسلامی و یا در جزء عقیده آنها وجود دارد که ذیلاً به آن می‌پردازیم:
- در اهل سنت
- گر چه اصل عقیده مهدویت در اهل سنت، اعتقادی مسلم است ولی ویژگی‌های حضرت مهدی هم چون نام پدر، حسینی بودن، تولد، غیبت، عصمت و… در میان آنها اختلافی است. قلیلی از دانشمندان اهل سنت در این تفاوت نظر، عقیده‌ای هم چون شیعه داشته، امام زمان را فرزند امام عسکری علیه السلام و متولد در سال ۲۵۵ دانسته به حیات و حضور و غیبت آن حضرت معتقدند (ر. ک: دانشمندان عامه و مهدی موعود- استاد علی دوانی) ولی اکثر اهل سنت به ویژه اهل حدیث و سلفیه ی از آنها اصرار بر این دارند که مهدی، محمد بن عبداله و از نسل امام حسن مجتبی علیه السلام است که در آخر الزمان تولد خواهد یافت. آنها شأنی هم چون یک مصلح برای او قائل بوده او را حجت خدا و معصوم نمی‌دانند.
- تضعیف و انکار مهدویت: معدودی از بزرگان متقدم اهل سنت هم چون ابن خلدون مغربی (۷۳۲-۸۰۸ ق) و ابن حزم اندلسی (م ۴۵۶) روایات مهدویت را تضعیف نموده، برخی دیگر پا را فراتر نهاده آیات و روایات فراوان در آثار اولیه و معتبر اهل سنت را نادیده گرفته، عقیده مهدویت را باوری شیعی دانسته، همه روایات آن را موضوعه معرفی نموده‌اند. محمد رشید رضا، احمد امین و عبدالله آل محمود از این دسته هستند.
برخی از مستشرقان هم چون دارمستتر و گلدزیهرعقیده مهدویت در اهل سنت را نتیجه تأثر از عقیده یهود و یا مجوس ایران باستان دانسته‌اند. - مهدویت نوعی: اندکی از روشنفکران اهل سنت، مهدی را شخصیتی واحد (مهدویت شخصی) تلقی ننموده این مقام را اکتسابی می‌دانند و بر هر مصلحی که برای شکوه و عزّت اسلام قیام نموده به موفقیت‌هایی دست یازد تطبیق کرده او را مهدی دوران خود می‌نامند. ابوالعلاء مودودی (۱۹۷۹م) دانشمند معاصر پاکستان در رساله «البیانات»، و بدیع الزمان سعید نورسی (۱۳۷۹ق/۱۹۶۰م) دانشمند کرد ترکیه در رساله‌ی «نور»، تصریح در این عقیده دارند.
برخی از مشایخ و بزرگان تصوف نیز این عنوان را بر مشایخ و پیران تصوف حمل نموده، آنها را مهدی سالکین طریقت در دوران خویش قلمداد نموده‌اند. مولوی در مثنوی خویش (دفتر۲/ص ۸۱۵)، تصریح در این بیان دارد:
پس امام حی ناطق آن ولی است خواه از نسل عمر خواه از علی است
پس به هر دوری ولیی قائم است تا قیامت آزمایش دائم است
مهدی هادی وی است ای راهجو هم نهان و هم نشسته پیش رو
- در شیعه زیدی
- زیدیه شیعیان ۳ یا ۴ امامی هستند که با وجود اینکه امامی و اثناعشری نیستند ولی دانشمندان متقدم آنها به ظهور حضرت مهدی علیه السلام- فردی از فرزندان پیامبر صلی الله علیه و آله در آخر الزمان اعتقاد داشته منتظر ظهور بوده آن را در آثار خویش نقل نموده‌اند (الاحکام- قاسم رسّی ۲/۴۲۹). ولی زیدیه متأخر از مهدویت شخصی فاصله گرفته گرایش به مهدویت نوعی داشته، هر کس از خاندان پیامبر که برای نجات مردم ستمدیده قیام کند و ادعای امامت نماید را مهدی و قائم دوران می‌خوانند (مجموعه رسائل- یحیی بن قاسم/۵۰۸). زیدیه تماما ساکن یمن بوده و نیمی از جمعیت این کشور را در بر میگیرند و «حوثی» نامیده می‌شوند.
- در اسماعیلیه
- اسماعیلی‌ها (شیعیان ۶ امامی) نیز به ظهور حضرت مهدی معتقدند ولی فرد هفتم از هر دوره‌ای از ائمه (همچون محمد بن اسماعیل- از دوره اول) را مهدی امامان آن دوره معرفی می‌نمایند. در عین اینکه عبیدالله مهدی (آغازگر سلسله فاطمیون مصر) و الحاکم بامرالله (امام هفدهم آنها) نیز ادعای باطل مهدویت داشته‌اند. اسماعیلیه به سه فرقه: نزاریه (آقاخانی)، مستعلویه (بوهره) و دروزیه تقسیم می‌شوند و غیر بوهره‌ها، بقیه باطنی محض می‌باشند. در کشورهای ایران، هند، یمن، مصر، لبنان، افغانستان و تاجیکستان حضور دارند.
نتیجه گیری
- آسیب‌های موجود در حوزه مهدویت در ۱۳ عنوان زیر تلخیص می‌گردد:
- قادیانیه
- سید مهدی سودانی
- مهدویه/ جونپوری‌ها
- نورجی‌ها
- بابیه / ازلیّه
- زیدیه
- یمانی‌ها
- شیخیه
- اسماعیلیه
- پیروان منصور هاشمی خراسانی
- انکار میلاد آن حضرت در اکثر اهل سنت
- تضعیف یا انکار اصل مهدویت
- مهدویت نوعی روشنفکران و برخی از صوفیه اهل سنت
- فرقه‌های مهدوی موجود اهل سنت چهار فرقه و فرقه‌های مهدوی موجود شیعه دو فرقه می‌باشند که این مساله، نشانگر اصالت مهدویت در فرهنگ اسلامی و عدم اختصاص این عقیده به شیعه است.
- منابع مورد مطالعه
- مهدیان دروغین، رسول جعفریان
- دانشمندان عامه مهدی موعود، علی دوانی
- مهدی از صدر اسلام تا قرن۱۳- دار مستتر
- دعوی السفاره فی الغیبه الکبری- آیت الله سند
- مدعیان مهدویت- احمد سروش
- ادیان و مهدویت- محمد بهشتی
- منتقم حقیقی- عمادزاده
- تاریخ الغیبه الصغری- سیدمحمد صدر
- جریان شناسی مهدویت در فرقه‌های شیعی- حیدر مظفری
